صبحِ عاشقانه

 

گتجفه

گنجفه نوعی بازی ورق (کارت بازی) می‌باشد که به احتمال زیاد در قرن شانزدهم در دربار صفویان رایج شده است. کلمه گنجفه، هم به خود بازی و هم به دست ورق آن اطلاق می‌گردد. گفته می‌شود شیوه بازی گنجفه مانند بازی حکم امروزی بوده است.

به نظر می آید که این بازی در قبل از دوران صفویان متداول نبوده‌ است و با در نظر گرفتن آنکه انواع بازی های مبتنی بر کارت در دوران پیش از صفویان و در نقاط مختلف دنیا رواج داشته است می توان اینطور حدس زد که بازی گنجفه خود از بازی کهن تری اقتباس شده‌ باشد. صادق مینای اصفهانی (متوفی ???? هجری) مولف شاهد صادق که فصل شصت و چهارم کتاب خود را به گنجفه اختصاص داده می‌نویسد: (از مخترعات میر غیاث الدین منصور شیرازی است و گمان آن است که از گنجفه فرنگیان استخراج کرده و نام آن گنج فهم است به کثرت استعمال به گنجفه مشهور شده و آن بر چند قسم است و برخی از آن را این حقیر اختراع کرده) البته همین مؤلف اثر مفصلتری در باب بازی‌های قمار به نام (رساله در علم ملاعب) را نیز تدوین کرده است.

همچنین در سفرنامه تاورنیه اشاره شده است: در میان اقسام قمارهای ایرانی یک قسم بازی ورق دارند که گنجفه می‌نامند، ورق‌های ما چهار نشان دارد، اما اوراق ایرانی دارای هشت نشان است.

گنجفه بازی در اوایل عصر صفویه و به خصوص در دربار شاه عباس اول (بزرگ) بسیار مرسوم و محبوب بوده‌است. از میان پادشاهان صفویه، او به گنجفه علاقه زیادی داشت، همچنین سران سپاهش اغلب اوقات یه بازی گنجفه می‌پرداختند. ولی در زمان شاه عباس دوم اوضاع دگرگون شد، بازی گنجفه مثل سایر بازیها قمار به حساب آمد و ممنوع گردید. در دوره‌های بعدی محبوبیت گنجفه بازی در دربار ایران فراز و نشیب پیدا می‌کند اما این بازی از ایران به هندوستان میرود و اکبرشاه از آن تقلید کرده و گنجفه‌ای می‌سازد که دارای دوازده صنف بود. در میان گورکانیان هند گنجفه محبوبیت بسیاری داشته و کارت هایی در دربار با نام darbar kalam استفاده می کردند که بعدها با عمومیت یافتن بازی در بین مردم کارت ها با مصالحی مانند چوب و با نام bazâr kalam تولید و مورد استفاده عموم قرار گرفت، کارت های بازی به طور سنتی به شکل دایره ای شکل طراحی می شدند که توسط هنرمندان با نقش و نگار زینت داده میشده است و امروزه ورق های بجای مانده از این بازی در موزه ها نگهداری می شوند.

گنجفه آنطور که در ابتدا رواج یافت نود و شش ورق در هشت دسته دوازده برگی داشته‌ است (هشت خال، دوازده برگ از هر خال). نام این خال‌های هشتگانه به این ترتیب است : غلام، تاج، شمشیر، اشرفی (زر سرخ)، چنگ، برات، سکه (زر سفید)، قماش. هر دسته ?? برگ داشت : دو تا به نام شاه و وزیر و بقیه به شماره یک تا ده شناخته می‌گردید.

همانطور که در ادامه مطالعه می نمایید در ادبیات فارسی عصر صفوی و پس از آن نیز بازی گنجفه مورد اشاره قرار گرفته است:

مانند آن ورق که ز سر وا کند کسی

حسنت به چرخ گنجفه داد آفتاب را

اسماعیل قشنگ آن گنجفه‌ساز

می‌گفت همیشه با حریف و انباز

پیوسته کلک میزن و پا زخم مباز

شاید که بدست آوری یکدوسه غاز

گنجفه بازی است کار پلید

کس ازو خیر در زمانه ندید

پس گنجفه را از بغل خویش به درکن

از باده دماغ همه را تازه و ترکن

 

و در اشاره دیگری اهلی شیرازی متوفی به سال ??? هجری قمری مجموعه شعری به نام رباعیات گنجفه سروده‌ است. مجموعه رباعیات اثر اهلی شیرازی (تُرشیزی) مربوط به سال ??? هجری قمری است که اهلی آن را در وصف صورت‌های گنجفه و به مناسبت نقشی که هر یک از آن‌ها در بازی گنجفه دارند سرود. این مجموعه شامل نود و شش رباعی (به تعداد ورق‌های گنجفه) می‌باشد چنانکه هر رباعی بجای یک برگ گنجفه ساخته شده‌است و اگر هر رباعی را بر یک برگ جداگانه بنویسند با مجموع آنها که نود و شش برگ خواهد شد. بازی گنجفه به همراه بازی آس ناس از قدیمی ترین بازی های مربوط به تاریخ امپراطوری های ایران بوده است.